Yapay Zeka ve Hukukun Kesişiminde Gezinmek: Yapay Zeka Adaletin Çehresini Nasıl Değiştiriyor?

 

Yapay zeka, büyük bir araç olarak,
Hukuk sisteminde, şimdi durur.
Veri ve algoritmalarla hareket eder,
Avukatların tahmin ve karar vermelerine yardımcı olur.
  Kağıtlar ve davaların dağlarını tarar,
Gerçekleri sürekli bir hızla ayırır.
Hiçbir insan onun hızını ve gücünü eşlemez,
Gerçeği bulmak için uçar.

 

Yukarıda yer alan mısralar bir yapay zeka ürününün elinden çıkmıştır. Yapay zeka, internet üzerindeki milyonlarca bilgiden elde ettiği verilerden oluşan veri havuzunu tarayarak bu şiiri ortaya çıkardı. Yalnızca verileri taramakla kalmayan yapay zeka, aynı zamanda verilen insan komutuna karşılık en uygun sonucu ortaya çıkarmak üzere tüm bu verileri oldukça hızlı bir şekilde anlamlandırarak işlemiştir.

Kendi kendini süren arabalardan sanal asistanlara kadar yapay zeka, insanların yaşama ve çalışma şekillerini şimdiden değiştirmeye başlamıştır. Teknolojinin gelişimi ile birlikte orantılı bir şekilde gelişen yapay zeka ile makineler, kendi başlarına verileri işleyerek öğrenebilecek, uyum sağlayabilecek ve bunların sonucunda da belirli kararlar verebilecektir. Bu da yapay zekaları olduğundan çok daha verimli ve etkili bir hale getirecektir. Yapay zeka insanların zamanını tüketen ve tekrarlayan sıradan görevleri otomatik hale getirerek, insanların daha yaratıcı ve tatmin edici işlere odaklanmaları için imkân tanıyacaktır.

Yapay Zeka Nedir?

Zeka; insanın düşünme, akıl yürütme, objektif gerçekleri algılama, yargılama ve sonuç çıkarma yeteneklerinin tamamı olarak tanımlanmaktadır¹. Yapay zeka ise tüm bu yeteneklerin çeşitli teknolojiler ile analiz edilerek makinelere kazandırılmasıdır.

Yapay zeka alanında kullanılmak üzere aşağıdakiler de dahil olmak üzere birkaç alt alan vardır:

• Bilgisayarların verilerden öğrenmesini ve açıkça programlanmadan tahminler veya kararlar vermesini sağlayan algoritmaların ve istatistiksel modellerin geliştirilmesiyle ilgilenen makine öğrenimi,
• Konuşma tanıma ve oluşturma, metin analizi ve makine çevirisi dahil olmak üzere bilgisayarlar ve insan dili arasındaki etkileşimi ele alan doğal dil işleme (NLP),
• Görevleri otonom olarak veya değişen derecelerde insan denetimi ile gerçekleştirebilen robotların tasarımı ve geliştirilmesi ile ilgilenen robot bilimi,
• Makinelerin dünyadaki görsel bilgileri yorumlama ve anlama yeteneği ile ilgilenen bilgisayarlı görü.

Yapay zekanın karakteristik bir örneği olarak son zamanlarda oldukça popüler olan, OpenAI isimli bir araştırma şirketi tarafından üretilen bilgi istemine dayalı olarak insan benzeri diyaloglar kurabilen yapay zeka botu “Chat GPT” örnek verilebilecektir. Chat GPT internetteki milyonlarca metin verileri ile eğitilerek; paragraflar, makaleler ve hatta şiir dahil olmak üzere çok çeşitli formatlarda insan benzeri metinler üretebilir. Bir başka örnek ise yine OpenAI isimli şirket tarafından geliştirilen “Dall-E” isimli yapay zeka destekli görüntü ve video oluşturma aracıdır. Dall-E'nin benzersiz özelliklerinden biri, metinsel açıklamalara dayalı görüntüler oluşturabilmesidir.

Yapay zekanın bu şekilde hızla ilerlemesindeki en büyük etken, insan faaliyetlerinden toplanan verilerle desteklenmesidir. Bu faaliyetlere örnek olarak; çevrimiçi iletişim, sosyal etkileşim, cihaz kullanımı, aramalar, içerik tüketimi ve nesnelerin interneti (internet of things – IoT) gibi araçlardan toplanan veriler gösterilebilir.

Yapay zeka sistemleri, bu çok büyük miktardaki karmaşık verileri anlamlandırmak üzere bulut bilgi işleminin ve makine öğrenimi algoritmalarının gücünden yararlanmaktadır. Makine öğrenmesi, makinelerin programlanmış rutin ve otomatikleştirilmiş bir şekilde, temelde görüntülerin işlenmesi yoluyla binlerce örnek üzerinden algoritmalar geliştirerek insanlar gibi davranması anlamına gelir³. Bu veri havuzları bilişsel işlevleri yerine getirmek üzere ve yapay zeka algoritmalarını eğitmek için kullanılır.

Yapay zeka insan zekasının farklı boyutlarını içerisinde barındırabilmektedir. Ancak yapay zekanın insan zekasından ayırt edilebilecek noktaya ulaşıp ulaşamadığını belirlemek için Alan Mathison Turing isimli bir İngiliz matematikçi, bilgisayar bilimcisi ve kriptolog tarafından “Turing testi” olarak bilinen, makine ve bilgisayarların düşünme yetisine sahip olup olamayacağı konusunda bir kriter oluşturulmuştur⁴.

Dünyayı komutlara ihtiyaç duymadan algılayabilen, kendi düşünceleri üzerine düşünebilen ve kendi içerisindeki bilgi birikiminden mukayese ederek yeni sorun ve sorulara yanıt verme yeteneğine sahip olan ve Turing testini geçmeyi başarabilen bir yapay zeka henüz geliştirilememiştir. Fakat halen daha bu özelliklere sahip sentetik bir beynin üretilmesi üzerine çalışmalar devam etmektedir⁵.

Mahkemede İnsanları Savunma Şeklimizde Yapay Zekâ Nasıl Bir Devrim Yaratıyor?

Yapay zekanın son yıllarda mahkemede insanları savunması ve hukuk sistemlerinin çeşitli aşamalarında kullanılması üzerine yapılan çalışmalar devrim yaratma potansiyeli taşımaktadır. Kanıt toplamaktan analiz etmeye ve insanlara yasal temsilcilik sağlamaya kadar yapay zekâ, yasal sürecin verimliliğini ve doğruluğunu artırma gücüne sahip olabilmek için her geçen gün geliştirilmektedir.

İlerleyen günlerde çığır açan bir hareketle, bu amaçla geliştirilen bir yapay zeka sohbet robotu mahkeme salonlarında, hız sınırlarını aştıkları iddia edilen iki kişiye hukuki destek sağlamak üzere kullanılabilir. Sanıklar kulaklarına takacakları kablosuz kulaklıklar sayesinde, hâkimin söylediklerini yapay zekâ robotuna aktarabilir, bunun üzerine yapay zeka aktarılan yanıtları işleyerek çeşitli savunma seçenekleri sunduktan sonra sanıklar bu savunma seçeneklerini kullanarak savunmalarını beyan edebilir.

2015 yılında İngiliz girişimci Joshua Browder, kullanıcılarına park cezalarına ve diğer yasal sorunlara itiraz etmesine yardımcı olan bir yapay zeka sohbet robotu oluşturdu. Özellikle bir park cezasına veya benzeri yasal konulara kendi başlarına itiraz edecek maddi kaynaklara ve bilgiye sahip olmayan kişiler için geliştirilen robot, hukuk sistemini daha erişilebilir ve kullanıcı dostu hale getirmeyi amaçlamaktadır. Öncesinde Amerika Birleşik Devletleri'nde şartlı tahliye kararlarının alınmasında hakimlere yardımcı olmak ve bir sanığın yeniden suç işleme olasılığını tahmin etmek için yapay zeka sistemleri kullanılmıştır⁶. Ancak Gelecek aylarda gerçekleşecek duruşmalarda yapay zekanın mahkeme salonlarında bire bir taraflardan birini savunacak olması durumu türünün ilk örneğidir⁷. Bu durum yapay zekanın yasal sistemdeki rolü ve yasal süreci geliştirmek için nasıl kullanılabileceği açısından tartışmalara yol açmaktadır.

Yapay Zekanın Yasal Savunmalarda Kullanılmasının Olası Faydaları ve Dezavantajları Neler?

Yapay zeka teknolojisinin yasal savunmalardaki faydalarından biri, büyük miktarda veri ve kanıtı hızlı bir şekilde toplayarak analiz etme yeteneğidir. Yapay zeka sistemlerinin toplanan kanıtları analiz ederek sürecin verimliliğini ve doğruluğunu artırabilmesi mümkündür. Yapay zeka araçları yapısı gereği bir avukata kıyasla çok daha kısa sürede belgeleri, içtihatları ve diğer ilgili bilgileri tarayabilmektedir. Bu durum avukatların önemli noktaları belirlemelerine ve müvekkilleri için daha güçlü savunmalar hazırlamasına yardımcı olabilecektir.

Yapay zeka teknolojisinin yasal savunmalarda kullanılmasının sağlayabileceği bir başka mühim fayda da yeterli maddi kaynaklara sahip olmayan kişiler için basit yasal tavsiyelerde bulunarak, mali durumları ne olursa olsun herkesin savunma hakkına erişiminin kolaylaşmasında kullanılabileceğidir.

Bu olumlu etkilerin yanı sıra, yapay zekanın yasal savunmalarda kullanılmasında dikkat edilmesi gereken potansiyel dezavantajlar da mevcuttur. Yapay zeka tarafından oluşturulan yasal belgelerin ve sözleşmelerin, avukatlar tarafından meydana getirilenler kadar doğru ve eksiksiz olmayabileceği ihtimalidir. Ayrıca yapay zeka yapacağı savunmalarda ayrıntılı davaları tam olarak anlayamayabileceği ve ele alamayabileceği gibi etik kaygılar da taşıyabilmektedir. Yapay zeka, bir avukatın yaklaştığı gibi davaya yaklaşamayacak, davanın bağlamını ve arka planını anlayamayabilecektir.

Bundan önemlisi insanlığın temel duygusal ihtiyaçlarından biri olan güven duyma, vekalet ilişkisi için sine qua non niteliğindedir. Evrimsel olarak insanların kendilerine benzeyen, kendilerini dinleyen, empati yapan analitik ve duygusal zekasını harmanlayan kişilere güven duyduğu görülmüştür. Bu açıdan yapay zekanın müvekkiller nezdinde ne derece güven uyandıracağı bir muamma olarak durmaktadır. Aynı şekilde yasal savunmalarda başarıyla çalışan yapay zekanın, duruma özel olarak karar verici mekanizmada olan hakim, savcı müvekkil gibi farklı paydaşların duygu durumlarına hitap etme konusunda neler yapabileceği veya bir insanın yerini alıp alamayacağı da tartışma konusudur.

Türkiye’de Yargı Alanında Yapay Zekanın Kullanılması

Türkiye’de de 2022 yılında sekiz binden fazla Yargıtay kararının sisteme yüklendiği belirtilmiş ve geliştirilmesi devam eden bir yapay zeka aracı tarafından bu kararların analiz edileceği söylenmişti⁸ . Yargıtay Başkanı tarafından yapılan açıklamalarda yapay zeka ile çalışacak sistemin, içtihatların doğru ve etkin şekilde yaygınlaştırılmasını kolaylaştırarak Yargıtay’ın içtihat birliğini sağlama görevini yerine getirmesine de katkı sağlayacağı belirtildi⁹.

Yargıtay İçtihat Merkezi sistemi, Yargıtay Başkanlığı ve Avrupa Konseyi tarafından yürütülen ‘Yargıtay’ın Kurumsal Kapasitesinin Güçlendirilmesi’ isimli proje kapsamında geliştiriliyor. Sistem, vatandaşlara ve yargı mensuplarına yol gösterici olarak tasarlanıyor. Sistemin amaçları arasında Yargıtay’ın emsal nitelikteki kararlarına erişim imkânı sağlamak, kanuni değişikler sonrasında içtihat değişiklikleri duyurabilmek ve ilerleyen süreçte verileri ve delilleri değerlendirmek suretiyle davayı kazanma olasılığını öngörerek vatandaşlara dava açması ya da açmaması bakımından tavsiyelerde bulunmak yer alıyor.

Yargıtay tarafından geliştirilen yapay zeka birçok yasal ve etik kaygıyı da beraberinde getirebilir. Buradaki en büyük endişelerden biri sistemin karar verme sürecinde “ayrımcılık yasağı” ilkesine aykırı kararlar verebilme potansiyelidir. Veriler ve algoritmalar ile eğitilerek öğrenen ve karar veren yapay zeka sistemlerinin, eğitilmesi için kullanılan veriler arasında önyargılı veya ayrımcı kararlara sebep olabilecek veriler mevcut ise yapay zeka sistemi tarafından verilen kararlar da ayrımcı ve önyargılı olabilecektir. Örneğin bu yargı alanında kullanılacak yapay zeka sistemleri geçmişteki ayrımcı önyargılara sahip davalar üzerinde eğitilirse ve de hukuk sisteminde ortaya çıkabilecek muhtemel ayrımcı davranışları tanıyacak ve düzeltecek biçimde geliştirilmez ise sistem tarafından verilen kararlar belirli bireylere veya gruplara karşı ayrımcı kararlar verebilecektir. Bu gibi ayrımcı uygulamaları önlemek için yapay zeka sistemlerinin öncelikle adalet, şeffaflık ve hesap verilebilirlik göz önünde bulundurularak geliştirilmesi önemlidir.

Bu durumun en yaygın örneklerinden biri daha koyu ten rengine sahip olan kişiler ve de kadınlar için daha yüksek hata oranlarına sahip olan yüz tanıma sistemleridir¹¹. Bu gibi durumlar, çeşitli insan gruplarını yanlış tanımlayarak haksız tutuklamalara yol açarak orantısız şekilde etkileyebilir. Bu duruma bir başka örnek ise işe alım süreçlerinde kullanılan yapay zeka sistemlerinin, cinsiyet, ırk veya yaş gibi çeşitli faktörler ile belirli insan gruplarına önyargılı davranabilmesidir¹². Bu durum, adil ve tarafsız yapay zeka sistemlerinin geliştirilmesindeki önemi vurgulamaktadır.

Bunun yanında, vatandaşların dava açıp açmamasını öngörmek için de yapay zekanın kullanması, ırk, etnik köken, cinsiyet, din, sosyoekonomik durum, engellilik veya cinsel yönelim gibi çeşitli faktörlere dayalı olarak toplumda ayrımcılığa uğrayan insan gruplarının adalete erişiminin azalmasına neden olabilecektir. Hukuk profesyonelleri bu gibi durumları göz önünde bulundurarak aksiyon alabilse de yapay zeka sistemlerinin bir davanın sonucunu tahmin etmek veya vatandaşlara dava açıp açmamaları konusunda tavsiyelerde bulunmak için kullanıldığında, bu gibi durumları dikkate almayarak, marjinalleştirilmiş topluluklar adına daha az dava açılmasına sebep olabilecektir.

Sonuç

Yapay zekayı hukuk sistemine entegre etme yolunda ilerlerken, teknolojik ilerlemeler ile temel insan haklarının da korunmasını saplamak üzerine bir denge sağlamak oldukça önemli olacaktır. Yapay zeka sistemlerinin bu gibi alanlarda kullanılması vatandaşın adalete olan erişimini azaltmamalı ve mevcut toplumsal eşitsizlikleri daha da kötüleşmesine sebep olmamalıdır.

Geliştirilen yapay zeka destekli yasal savunma araçları, marjinalleştirilmiş topluluklar da dahil olmak üzere tüm bireyler için yasal hizmetlere eşit erişimi teşvik etmek amacıyla geliştirilmelidir. Bu da yapay zeka sistemlerinin geliştirilmesinde ve uygulanmasında, şeffaflık, hesap verilebilirlik ve adaletin teşvik edilmesinin yanında yapay zeka ile ilgili kararların hukukun üstünlüğü, mahremiyet ve insan onuru ilkelerine uygun olarak alınmasını sağlamak ile başarılabilecektir.

Yazarlar: Av. Altuğ Özgün, Stj. Av. Alp Mete Şirin

 

Kaynakça

1. Yapay Zeka Ürünlerinin Hukuki Niteliği ve Fikri Eser Kavramı, Büşra KAYNAK BALTA, 22/06/2020
2. Yapay Zekanın Sebep Olduğu Zararlardan Doğan Sorumluluk, Onur SARI
3. İstanbul Hukuk Mecmuası, Yönetim Kurulu Toplantı Odasındaki Robotlar: Yapay Zeka ve Şirketler Hukuku, Florian Möslein , Çeviren: Sevda Bora Çınar
4. Dr. Irmak Erdoğan, Yapay Zeka ve Profilleme Teknolojilerinin Ceza Muhakemesinde Kişisel Veri İşlenmesine Etkileri, Seçkin Yayınları, Ankara 2022
5. Yapay Zeka Uygulamaları ve Yapay Zekanın Geleceği, Mehmet Selçuk Batal
6. Yapay zeka Çağında Hukuk, İstanbul, Ankara ve İzmir Baroları Çalıştay Raporu, M. Ayyüce KIZRAK Başak BULUZ Başak Ozan ÖZPARLAK Burçak ÜNSAL Derya DURLU GÜRZUMAR Gülşah DENİZ ATALAR M. Hakan ERİŞ Mehmet Ali KÖKSAL Nagihan ÖZDEMİR Orhan BAŞÇAVUŞOĞLU Resul GÖKSOY Serdar ARSLAN, 2019
7. Ceza Yargılamasının Geleceği: Robot Hâkim, Arş. Gör. Seda Yağmur SÜMER (https://doi.org/10.33717/deuhfd.998255)
8. https://www.hurriyet.com.tr/gundem/yargitay-baskani-mehmet-akarca-hurriyete-konustu-yargitay-2023te-yapay-zekaya-geciyor-42177279
9. Yargıtay İçtihat Merkezi kuruluyor - Doğruhaber, https://dogruhaber.com.tr/haber/820390-yargitay-ictihat-merkezi-kuruluyor/.
10. https://www.hurriyet.com.tr/gundem/yargitay-baskani-mehmet-akarca-hurriyete-konustu-yargitay-2023te-yapay-zekaya-geciyor-42177279
11. https://sitn.hms.harvard.edu/flash/2020/racial-discrimination-in-face-recognition-technology/
12. https://link.springer.com/article/10.1007/s13347-022-00543-1